"Met begrijpelijke taal en afbeeldingen kun je met alle patiënten beter samen beslissen."

Wilma (78) stond jarenlang voor de klas in het basisonderwijs. Maryam (54) vluchtte jaren geleden uit Somalië. En Henk (39) werkt al sinds zijn veertiende als stukadoor. Wie van hen heeft beperkte gezondheidsvaardigheden? "Dat is zo niet te zeggen. Misschien wel alle drie", reageert Jorien van Treeck, senior adviseur en projectleider bij Pharos. Haar collega-adviseur en projectleider Gudule Boland vult aan: "De groep mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden is heel verschillend en verschilt in onder meer leeftijd, opleidings- en taalniveau en sociaaleconomische status."

Lezen, schrijven en rekenen

Eén ding is zeker: meer mensen dan je zou denken hebben beperkte gezondheidsvaardigheden. Ongeveer 1 op de 4, volgens het Nivel. Pharos, het expertisecentrum dat zich inzet voor het terugdringen van gezondheidsverschillen, gebruikt deze cijfers ook. Daarnaast heeft 1 op de 5 beperkte digitale vaardigheden.

Boland: "Er zijn drie groepen te onderscheiden, die natuurlijk soms ook overlappen. In de eerste vallen mensen met beperkte functionele vaardigheden. Zij hebben moeite met lezen, schrijven en rekenen. Door hun laaggeletterdheid kunnen ze de boodschap niet halen, uit de vaak ingewikkelde schriftelijke taal of mondelinge jargon."

Vragen stellen

Laaggeletterdheid is niet de enige oorzaak voor beperkte gezondheidsvaardigheden. Ook moeite met communicatieve vaardigheden zit samen beslissen soms in de weg. Dat is de tweede groep. "Sommige mensen vinden het moeilijk om vragen aan hun behandelaar te stellen", schetst Boland. "Dit komt onder meer omdat mensen meer tijd nodig hebben om informatie te verwerken. Dat komt bijvoorbeeld door niet-aangeboren hersenletsel, een licht verstandelijke beperking, een autismespectrumstoornis of door hun hogere leeftijd."

Wondermiddel

Een derde groep heeft juist moeite met het kritisch beoordelen van informatie. "Zij zien op sociale media of website dat er een wondermiddel is tegen kanker en vinden het moeilijk inschatten of dat nieuws uit een betrouwbare bron komt", vertelt Van Treeck. "Bijvoorbeeld omdat ze een andere taalachtergrond hebben, door hun opleidingsniveau of door een van de aandoeningen die Gudule net al noemde."

"Overigens staan gezondheidsvaardigheden niet vast: iemand kan deze met de tijd wel ontwikkelen. Andersom nemen gezondheidsvaardigheden af als de stress oploopt. Na een slecht-nieuws boodschap is het voor de meeste mensen onhaalbaar om het meteen over behandelopties te hebben."

Keuzekaart-in-beeld

Begrijpelijke informatie om goede keuzes te maken, is dan ook van belang voor iedere patiënt in de spreekkamer. De keuzekaart-in-beeld kan een handig hulpmiddel zijn. "We kwamen op het idee door de Nierpatiëntenvereniging Nederland", vertelt Boland. "Zij merkten dat patiënten bij blijvende nierschade voor grote beslissingen kwamen te staan en de keuzes niet altijd goed konden overzien. De bestaande keuzekaart bleek voor veel patiënten toch te ‘talig’ te zijn. De keuzekaart-in-beeld bestaat uit twee delen: een overzichtskaart en een kaart per behandeling. Hierin staat beschreven wat de behandeling inhoudt, de duur van de behandeling, waar de behandeling plaatsvindt en mogelijke gevolgen of bijwerkingen van de behandeling."

Tastbaar maken

De keuzekaarten-in-beeld zijn een hulpmiddel, benadrukken Van Treeck en Boland. Want om een goed samen beslissen-gesprek te voeren, is het ook belangrijk om aan andere randvoorwaarden te voldoen. Zo zijn adviezen als ‘sport meer’ en ‘eet gezond’ vaak te vaag. Boland: "Dan zie je dat patiënten bijvoorbeeld meer sinaasappelsap kopen: dat is toch gezond? De behandelaar kan beter duidelijk uitleggen wat wordt bedoeld met ‘gezond’ en eventueel verwijzen naar een diëtist voor begeleiding. Verder kan niet iedereen een fysiotherapeut of sportschool betalen. Het is belangrijk dat een zorgverlener dat beseft. Vraag liever naar hoe iemand bijvoorbeeld meer wil bewegen."

Persoonlijke omstandigheden

De persoonlijke omstandigheden van de patiënt meenemen in het gesprek is een tweede belangrijke voorwaarde voor samen beslissen. "Zo kun je voors en tegens van verschillende behandelopties bespreken aan de hand van de keuzekaart-in-beeld. Maar daarnaast is het van belang je een beeld te vormen van iemands persoonlijke situatie", zegt Van Treeck. "Voor een jonge alleenstaande moeder met drie kinderen die door een operatie drie maanden beperkt mobiel is, is dat misschien niet de beste optie. Verder is het belangrijk om te weten wat iemand al weet over zijn of haar ziekte en behandeling en welke voorkeuren de patiënt heeft."

Informatiecheck

Verder raden Boland en Van Treeck aan om te controleren of de uitleg begrijpelijk genoeg is voor de patiënt. "Op video-opnames zien we vaak dat zorgverleners veel aan het woord zijn. Check of de informatie ook aankomt. Vraag bijvoorbeeld wat iemand thuis gaat vertellen, zodat hij de boodschap in eigen woorden vertelt", adviseert Boland. Van Treeck: "Dat hoeft niet belerend te zijn. Als je het bij jezelf houdt en zegt: 'ik ben benieuwd of ik het goed heb uitgelegd', geeft dat voor de patiënt juist een opening om vragen te stellen."

Minder angst

Er zijn naast de keuzekaart-in-beeld nog meer hulpmiddelen voor patiënten met beperkte gezondheidsvaardigheden. Dan gaat het onder andere over de website Begrijp je lichaam, over de werking van het menselijk lichaam. Zorgverleners en patiënten maken daar nog te weinig gebruik van.

"Tegelijkertijd weten we uit onderzoek dat patiënten die de keuzekaart-in-beeld gebruiken, vinden dat afbeeldingen de informatie toegankelijker maken. Ook zorgen de illustraties voor minder angst over onbekende termen als ‘dialyse’ of ‘katheter’. Want vergeet niet: samen beslissen is niet alleen maar verstand", besluit Boland. "Gevoelens en emoties spelen een grote rol en wie ziek is, voelt zich kwetsbaar. Hulpmiddelen geven dan houvast om alle informatie in de juiste context te plaatsen."

6 tips voor duidelijke communicatie

De volgende tips kun je gebruiken voor duidelijke(re) communicatie:

• Doseer: geef niet te veel informatie in één keer. Hak een consult over slecht nieuws bijvoorbeeld op in twee gesprekken. Vraag in het tweede gesprek of de informatie is geland, voordat je de behandelopties doorneemt.
• Kies voor niet-medische termen: dus ‘blijvende schade aan uw nieren’ in plaats van ‘chronisch nierfalen’, en: ‘hoe gaat u het thuis doen?’ in plaats van ‘zelfmanagement’.
• Maak adviezen tastbaar: zeg niet ‘eet gezond’, maar ‘eet meer groenten die u zelf moet snijden’.
• Wees concreet: vervang ‘driemaal daags twee pillen’ voor: neem twee pillen om 9 uur, twee pillen om 13 uur en twee pillen om 16 uur.
• Nodig de patiënt actief uit om vragen te stellen. ‘Welke vragen heeft u nog?’
• Check of je uitleg begrijpelijk was met de ‘terugvraagmethode’. Vraag bijvoorbeeld: ‘Ik wil weten of mijn uitleg goed was, kunt u mij vertellen hoe u de medicijnen gaat gebruiken?’ of: ‘Wat gaat u thuis vertellen?’.

Zelf aan de slag 

Het maken van de eerste keuzekaarten-in-beeld zijn een samenwerking tussen de patiëntenverenigingen en wetenschappelijke verenigingen. Ze zijn getest met ervaringsdeskundigen laaggeletterdheid, patiënten en zorgverleners.

Voor zorgprofessionals is er een korte gebruikershandleiding om het werken met de keuzekaart-in-beeld door te voeren in hun praktijk of poli. Ook is er een methodiek beschikbaar om zelf begrijpelijke medische informatie te ontwikkelen.