Traditioneel zijn artsen gericht op het genezen of draaglijk maken van aandoeningen. Ze volgen de richtlijnen en schrijven medicijnen voor. Het gesprek met ouderen in de spreekkamer verloopt weinig gestructureerd, meestal volgens de klachten waarmee de patiënt in de spreekkamer komt. De vraag hoe een oudere zijn of haar gezondheid ervaart en wat belangrijk is voor hem of haar, wordt vaak niet gesteld.

Cultuurverandering

De TOPIC SF-vragenlijst is een hulpmiddel om een echt gesprek tussen geriater en patiënt en samen beslissen te stimuleren. Onderzoeker Ruth Pel van Vilans als onderdeel van haar promotieonderzoek hulpmiddelen voor ouderen en trainingen voor zorgverleners. "Samen beslissen vraagt een cultuurverandering bij zowel zorgverleners als ouderen", zegt ze. 
"De gehanteerde TOPIC SF-vragenlijst is een verkorte versie van een uitgebreide vragenlijst voor patiënten die is ontwikkeld om de effecten van het Nationaal Programma Ouderenzorg te meten. In samenspraak met de Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie (NVKG) is die teruggebracht tot een vragenlijst die eenvoudig is in te vullen en toch veel informatie geeft."

Waar wilt u over praten?

De vragen gaan onder meer over de ervaring van pijn, het geheugen en problemen in het dagelijks leven, bijvoorbeeld bij aankleden, boodschappen doen en het onderhouden van sociale contacten. Verder vullen ouderen in wat zij verwachten van het bezoek aan het ziekenhuis, waar ze minder last van zouden willen hebben en waar ze over willen praten met de geriater.

"Mensen kunnen de vragenlijst thuis op hun gemak invullen", zegt Pel, "eventueel met de partner of een andere naaste. Op papier of op de computer. De geriater krijgt de vragenlijst voor het consult en kan aan de hand van de antwoorden in gesprek met de patiënt."

Voorbereiding op gesprek

Judith Wilmer is klinisch geriater in het Catharinaziekenhuis Eindhoven, een van de ziekenhuizen die meededen aan het project. "Het is goed dat er een vragenlijst is voor ouderen met meerdere chronische aandoeningen" zegt ze. "Door het invullen van de lijst, bereiden patiënten zich tegelijk voor op het gesprek. In de soms intimiderende omgeving van het ziekenhuis blijven sommige onderwerpen nog wel eens onbesproken. Aan de hand van de vragenlijst komen ze toch aan bod."

Ander gesprek

"Dankzij de vragenlijst krijg je een ander gesprek, over wat mensen willen kunnen. Daar kan je het dan verder over hebben met de 3 goede vragen van Samen beslissen. En wanneer patiënten de lijst regelmatig invullen, kunnen we de ontwikkeling volgen en eventueel doelen bijstellen."

Consult met virtuele oudere

Om geriaters met de vragenlijst te leren werken, heeft Pel een toolbox gemaakt met:

• een opzet van de implementatie;
• een stappenplan;
• informatiemateriaal voor arts en patiënt, en;
• een e-learning.

"De e-learning begint met het opnemen van een consult met een oudere patiënt uit de klinische praktijk", vertelt Pel. "Daarna gaat de arts met een virtuele oudere patient oefenen met samen beslissen en de vragenlijst. Na afloop van de training luistert de arts de opname terug met de nieuw opgedane kennis. Sommige artsen vertelden me dat ze met het schaamrood op de kaken zaten."

Eyeopener

"Wij dachten dat we het als team goed deden", zegt Judith Wilmer. "Maar we scoorden niet meer dan 39 op een schaal van 100. En dat was nog hoger dan het gemiddelde. Dat was een echte eyeopener. Met hulp van de training hebben we onze communicatie aangepast. Vaak zijn het simpele dingen, zoals tegen de patiënt je verwachting uitspreken: Nu wil ik het hierover hebben en ik zou het fijn vinden als u meedenkt en als u mij vertelt wat u graag wilt."

De tijd is om

Een ander voorbeeld is het afronden van het gesprek. "Ik vroeg aan het einde van een consult: 'Hebt u nog vragen?' Ik dacht dat ik daarmee voldoende ruimte gaf. Maar veel ouderen horen dan: 'De tijd is om'. Als je het iets anders formuleert, nodig je ze wel uit om met vragen te komen. Bijvoorbeeld: 'Ik kan me voorstellen dat het vragen bij u oproept'."

Oude gewoonten

Om te voorkomen dat de geriater terugvalt in oude gewoonten, wordt de training 3 keer herhaald: na 1 maand, na 3 maanden en na een halfjaar. Dit moet eraan bijdragen dat de arts volgens de nieuwe werkwijze blijft werken.

Themabijeenkomsten voor ouderen

Ook ouderen moeten een omslag maken. Zij moeten van tevoren nadenken over het gesprek met hun geriater en over wat voor hen belangrijk is. Geriaters krijgen informatiemateriaal dat ze naar hun patiënten kunnen sturen. Daarin wordt het belang van de vragenlijst uitgelegd. Verder is ouderenorganisaties KBO-PCOB en KBO Brabant nauw betrokken bij het project. Er is een folder gemaakt en er heeft een artikel gestaan in het Magazine van KBO-PCOB dat naar de kwart miljoen leden gaat. De meer dan 800 lokale afdelingen besteden aandacht aan Samen beslissen in themabijeenkomsten.

Gespreksmodel

Het gespreksmodel is in 4 ziekenhuizen ingevoerd. De geriaters die ermee werken zijn enthousiast, weet Pel. Beroepsvereniging NVKG heeft uitgesproken dat werken met de TOPICS SF-vragenlijst de norm moet worden voor de hele beroepsgroep en er is gestart met een project om in 20 andere ziekenhuizen trainingen te geven. Ook huisartsen hebben belangstelling getoond; in 3 regio’s gaan huisartsen samen met geriaters Samen beslissen met TOPICS-SF implementeren. 

ICT-uitdagingen

Ondanks het enthousiasme voor de nieuwe werkwijze zijn er enkele knelpunten bij de implementatie. In het ideale geval zouden ouderen de vragenlijsten digitaal invullen en worden de antwoorden na een klik op verzenden direct ingelezen in het systeem van het ziekenhuis. Zover is het echter nog niet. Veel ouderen zijn niet digitaal vaardig. Zij vullen de vragenlijst in op papier. Het ziekenhuis moet dat dan vervolgens digitaliseren.

"Als de vragenlijst al digitaal wordt ingevuld, dan is het vaak een probleem om de resultaten te uploaden naar het systeem van het ziekenhuis", zegt Pel. "Op ICT-vlak ligt er nog een flinke uitdaging. Gelukkig werken steeds meer ziekenhuizen met digitale PROM-systemen. Maar als we deze werkwijze in de keten willen toepassen, wordt het nog complexer. Huisartsen werken vaak weer met andere systemen dan het ziekenhuis."

Meer weten?

Lees meer over dit project: Samen beslissen bij ouderen met multimorbiditeit.